Srpske tvrđave – Novo Brdo, najbogatiji i najveći srpski srednjovekovni grad

Bio je to sasvim poseban srpski  grad. Grad u srcu srebrnih i zlatnih planina.

Najveći  i najbogatiji srpski srednjovekovni grad iz čijih zlatnih i srebrnih rudnika je plaćana moćna srpska vojska koja je branila srpske carevine, kraljevine i despotovine. Zbog silnog bogatstva koje je imao zvali su ga majkom svih gradova.

Nastaje u vreme kraja Milutina, a zatim postaje glavni rudnik cara Dušana, da bi  vrhunac dostigao u srpskoj Despotovini čineći despota Đurđa Brankovića za najbogatijeg srpskog vladara ikada. Kako je 1433. francuski putopisac Bertrandon zabeležio, despot Đurađ ima prihode od Novog Brda u iznosu većem od  200.000 dukata godišnje. Dubrovački izvori potvrđuju tačnost putopisca.

Zbog unosnih poslova tu se nastanjuju mnogi Dubrovčani. Tu žive i Sasi, nermački rudari koji su na poziv srpskog kralja otvorili krajem 13. veka rudnike u Brskovu a zatim i u Novom Brdu. Ima i dosta Grka,  još za vreme despota Stefana Lazarevića postojala je carinska služba u Novom Brdu a glavni carinik je bio upravo Grk Kalojan Rusota. 

Znalo se koja su prava i obaveze stanovnika, to je određivao Statut grada, kao što je u rudnicima pravila određivao Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevića od 29. jaunuara 1412. godine. Jedna isprava kneza Lazara iz 1378.  čak razlikuje goste i baštinike u gradu.

Moćan i bogat grad smešten na brdu sa prilazom samo sa jedne strane, štitilo je isto tako moćno utvrđenje sa šest kula i kulom poslednje odbrane u Gornjem gradu i dve kule u Donjem gradu.

U Gornjem gradu bilo je sedište vojvode koji je bio namesnik srpskog vladara i  najveći predstavnik vojne i civilne vlasti.  U gradskom zamku boravi vojvoda ali i kraljevski gosti. Kako je pisao srpski arheolog i profesor Marko Popović, zaslužan za otkrivanje teze da Novo Brdo nije vizantijska nasleđe već poduhvat srpskih vladara, zna se pouzdano da je u Novom Brdu boravio 1349. car Dušan, pa kneginja Milica sa sinovima Stefanom i Vukom, a najčešće despot Stefan Lazarević. Istraživanja su otkrila da je pored bilo jedno malo parno kupatilo sa podom od opeke i kalotom, kao  i mala crkva, koja je imala freske i funkciju dvorske crkve. U tu crkvicu nisu mogli građani. Oni su u Donjem gradu imali sedam pravoslavnih i dve katoličke crkve.

Od 1426. do 1432. pored trgovine na veliko u Novom Brdu je postojao trg na kome se lokalno trgovalo. Iz Statuta Novog Brda vidi se da se prodavalo:  vino, brašno, hleb, sir, voće, sočivo, riba, meso, bravlje i goveđe, volovske, kravlje i jareće kože, drvo i drveni ćumur, kao i da se u okolini Novog Brda  gajila i vinova loza.

Razvijaju se i zanati i dolaze zanatlije iz Prištine, Smederva, Niša, pa čak i iz Kovina na Dunavu. U trgovačkoj knjizi Mihaila Lukarević  iz tridesetih godina 15. veka zavedeno je više od 50 domaćih zanatlija sa 13 specijalizovanih zanata. Najviše u Novom Brdu ima krojača i kovača. Zanatlije su živeli u podgrađu i imali su svoje esnafske organizacije.Po imenu je poznat Radovan protomajstor drvbodelja. U Zakoniku Novog Brda unesene su posebne odredbe o cenama usluga krojača, obućara, kovača i mesara koje nisu mogle da se menjaju „po ćeifu“.

U gradu cvetaju kreditni i ostali oblici novčanog trgovanja. Dubrovački poverioci su davali pozajmice, a visina kamatne stope sredinom 15. veka  iznosila je 20 odsto,  dužnici su podmirivali svoje dugove srebrom. Tridesetih godina 15. veka, računalo se da 1 dukat vredi koliko i 42 srpska dinara.

Srpsko srebro se izvozi se na zapad, stiže u  Španiju, Grčku i Levant. Čuveno je glamsko srebro koje u sebi ima 33 odsto zlata od koga se pravi divan nakit..

Zbog svoje „planetarne“ slave i moći Novo Brdo je privlačilo Turke koji prodiru na Balkan.

Napadaju ga stalno; 1402. godine Stefan Lazarević vodi borbe protiv Turaka i jedno vreme provodi u utvrđenom gradu Novo Brdo. Zatim, 1412. sultan Musa opet napada Srbiju i cilj mu je  Novo Brdo. Despot Stefan je odmah pohitao da brani Novo Brdo., kao i Dubrovčani kojima je to bila obaveza definisana zakonom koji je navodio da svaki „Dubrovčanin  mora biti naoružan samostrelom sa 50 strela“. I  Duborvčani brane grad od  „srditoga cara Musije“. Nisu se bojali ni strele ni sabljer turske. Sultan Musa je morao da se povlači.

U februaru 1427.  Murat II  opseda Novo Brdo.  Opsada je trajala više meseci a grad iako tučen teškom artiljerijom nekako je odoleo i Murat II se povukao.

Grad u zlatnim i srednim planinama odlevao je  turskim naletima gotovo dve godine posle pada Smedereva, ali više nije mogao. Predao se 27. juna 1441. godine rumelijskom  beglerbegu  Šehabedinu.

Tako je počeo njegov neumitan krah.

Za vreme vladavine Mehmeda II na izdsaju je, opljačkana je crkva Svetog Nikole i ostala bez krova i zvonika.  Kasnije je pretvorena u džamiju.  Stanovništvo je preseljeno u Carigrad.  

U ruševinama je Novo Brdo bilo do 2015. godine kada je započeta obnova koju  finansira  Evropska unija, kroz program pretpristupne pomoći – IPA-e, a projekat sprovodi Unesko u saradnji sa Unmikom i Кancelarijom EU u Prištini.

Srpska srednjovekovna tvrđava u blizini Prištine i Gnjilana našla se u vrtlogu političkih (prištinskih)  podmetanja ali šta je to u  odnosu na ono što je preživela.  Samo prašina  koji se i ne vidi od snažnog sjaja  glamskog srebra.

Dijana Dimitrovska