Srpske tvrđave – Justinijama Prima ili Caričin grad

Bio jednom jedan grad u zaleđu Leskovca, u opštini Lebane, koji je bio centar pravoslavnog sveta na Balkanu. U 6.veku bio je jedan od najvećih i najznačajnijih vizantijskih gradova u unutrašnjosti Balkana. Sagradio ga je naš čovek, pravoslavac, kako vole da kažu istoričari, rođen u okolini Lebana, u mestu Tauresiji, čije je puno ime bilo Justinijan Flavije Petar Savatije. Naš Savatije će postati vizantijski car Justinijan koji će vladati punih 38 godina (527-565). Grad koji će sagraditi u blizini mesta svog rođenja nazvaće Justinijana Prima.

U tom veličanstvenom gradu koji je osnovao, stvorio je jedinstevnu crkvenu organizaciju na prostoru od jugoistoične Panonije do Makedonije. Grad je postao sedište arhiepiskopije koja je bila nezavisna od pape i carigradskog i solunskog episkopa i kojoj su bili su potčinjeni episkopi svih srednjobalkanskih provincija. U isto vreme, bila je i sedište prefekta ilirske prefekture.

Silna moć bila je skoncentrisana ispod Radan planine u novom centru vizantijskog carstva. Po svom značaju Justinijana Prima zamenila je Sirmijum, nekadašnji grad Ilirika. A po lepoti grad se takmičio sa samim Carigradom. Justinijan ga je gradio po najboljim standardima tadašnjeg vremena i graditeljskoj lepoti koja je neprolazna. Ukrasio ga je trgovima i tremovima, crkvama, javnim kupatilima i fontanama. Svuda su bili mozaici, koje arheolozi pronalaze i konzerviraju, pokušavajući da sačuvaju istoriju od zaborava i propadanja.

Grad je imao i akropolj i to je jedini lokalitet u Srbiji gde je otkriven akropolj. Arheološka istraživanja, započeta 1912. godine, otkrila su Akropolj sa bedemima, kulama i kapijama. Na uzvišenju,395 metara od zemlje, gde je akropolj (u prevodu akropolj znači grad na vrhu) izgrađena je i episkopska bazilika i palata, krstionica, prostrane ulice, popločane sivim krečnjačkim pločama. Tu je izgrađena i velika katedralna crkva koja spada u red najmonumentalnijih spomenika vizantijske arhitekture.

Postojale su najmanje četiri crkve unutar grada i još najmanje 6 izvan gradskih zidina.

Grad je bio okružen bedemima i delio se na tri dela: Donji, Gornji i Akropolj. Imao je i unutrašnje bedeme a sam Akropolj bio je okružen jakim bedemima sa centralnim kružnim trgom gde se odvijao javni život grada.

Po ostacima koji su nam ostali, može se samo zamišljati lepota grada. Kamene sive ploče dole, crvena cigla gore, tremovi sa stubovima svuda okolo, mozaici, dekorativna plastika, umetnost, žubor vode, lepota.

Imao je svu kraljevsku udobnost, saune, terme, vodovode, kanalizaciju, podno grejanje koje se zagrevalo toplim vazduhom – hipokaust. 

Ali, iako ga je izgradio Justinijan, grad koji nosi njegovo ime ipak se u narodu naziva Caričin grad. Čvrsto utkano predanje, koje se i danas prepričava u selima oko Lebana, kazuje da je bila neka bezimena carica koja je imala ćerku  koju je ponudila onome ko reši problem vode u gradu. Neki svinjar iz mesta koje kasnije nazvaše po njemu, Svinjarica, osmisli vodovod i beše pravo da dobije caričinu ćerku. Ali carici se nije dopalo što je on bio svinjar pa je pokušala da opovrgne obećanje. Svinjar beše lepuškast i naočit i zapade za oko caričinoj ćerki pa ona odluči da pobegne sa njim.  

Kako su bežali, tako su se rađali nazivi mesta. Tamo gde su konju stavili štulu zbog povrede, mesto je dobilo naziv Štulac. Tamo gde im je ispao hleb mesto nazvaše Lebane,  gde su ih pčele napale – Prekopčelice, gde su ih vojnici uhvatili – Bojnik…

Voda je, po ovoj još živoj legendi, stigla u grad. Arheolozi su ustanovili da se snabdevao vodom iz veštačkog jezera čija je brana bila dugačka 100 a visoka 6,15 metara. Urbanistički planiran, grad je imao razvijenu vodovodnu i kanalizacionu mrežu, kupatila i česme. Akvaduktom dugim 17 kilometara, voda je dovođena u grad do velikog rezervoara za vodu.

Voda je toliko značila ljudima ovog kraja da je legenda bila jača od istorije. Moćan i veliki Justinijan, graditelj i vizantijski car, u sadašnjoj perspektivi, u istoj je ravni u narodnom pamćenju sa  bezimenom caricom po kojoj se i danas Justinijana Prima naziva – caričin grad. Toliko moćne i žilave legende znaju da budu. I ko zna, možda tako neuništive ipak nose delove istine koje traže da žive.

Kada mu je došlo vreme, Justinijan  je sahranjen u crkvi Svetih apostola u Carigradu. Njegov prekrasan grad zbrisali su vek kasnije, u vreme cara Iraklija (610-641), Avari i Sloveni, ostavljajući nama samo ruševine iz kojih možemo da zamislimo lepotu koju je u zaleđu Lebana stvorio srpski car.

Dijana Dimitrovska