Srpske tvrđave – Horeum Margi, mističan ćuprijski kastrum

Da nije bilo ruskog emigranta Igora Parfjonova, pitanje je da li bi Ćuprija danas imala makar i ovoliko osvetljenu prošlost iz koje polako niče antički grad Horeum Margi. Ovaj profesor istorije i ruskog jezika u ćuprijskoj Gimnaziji, koji je posle Oktobarske revolucije stigao u Srbiju, bio je veliki zaljubljenik u arheologiju. Zajedno su profesor Parfjonov i njegovi đaci godinama sakupljali delove izgubljene prošlosti, arheološke i istorijske materijale, koje su pažjivo čuvali u gimnazijskom kabinetu.

Kada je kabinet postao mali,  grad je sagradio, svoj prvi muzej. Bilo je to posle rata 1955. godine, a zaslužni Igor Parfjonov postao je prvi  osnivač i  prvi upravnik.

Ali, kada je muzej pripojen gradskoj biblioteci, desetak godina kasnije, neko je iz vlasti poželeo to mesto, pa su Parfjonova penzionisali. Napustio je ovaj svet 1986. godine bez sumnje razočaran postupkom ali ipak zaslužan za arheloške nalaze grada Horeum Margi – koji danas ponovo niče iz istorijske prašine.

Kao da duh profesora Parfjonova pomaže da se otkriju arheološki nalazi. Kažu da gde god radnici krenu da kopaju nešto po Ćupriji iz utrobe zemlje izlaze delovi antičkog grada. Najviše arheoloških nalaza pronađeno je prilikom radova kod Pošte i u kasarni, dok brojnu arheološku zbirku čine predmeti iz doba neolita pronađeni na lokalitetu Stubline u selu Supska, zatim antički predmeti sa lokaliteta i Horeum Margi i Kafilerija.

Horeum Margi – što bi u prevodu značilo Žitnica Morave – bio je bez sumnje moćan i bogat antički grad. Dok se na početku milenijuma najveći  broj gradova razvijao na severu, u jugoistočnoj Panoniji i podunavskom delu Gornje Mezije, prvo gradsko naselje južno od Dunava, na glavnom putu Via Militaris, bilo je Horeum Margi- Ćuprija- pa onda Naisus – Niš.

Grad je bio sedište 7. Klaudijeve legije, a jedno vreme i prestonica provincije Mezia Superior. Utvrđen bedemima od kamena i opeke dičio se svojom raskoši: bez sumnje sa raskošnim palatama, hramovima, termama, fontanama, vilama i drugim građevinama koje tek treba da se pokažu.

U svoje zlatno doba bio je poznat i po brojnim radionicama „farbicae“ koje su izrađivale oružje za vojsku. Otuda toliko bogata zbirka oružja u ćuprijskom muzeju. U 4. veku najpoznatije “ fabricae” radile su u gradovima Horeum Margi, Sirmium i Naisus. Trgovina je cvetala i podizala ove gradove.

Horeum Margi se pominje i kao episkopija i to u vreme pre Sabora u Serdiki 1343. godine kada je bilo malo episkopija na području današnje Srbije. U aktima serdičkog sabora navode se episkopi potpisnici akata i to gradova Singidunum, Vuiminacijum, Horeum Margi, Aquae i Ulpiane.

Ali, nekadašnje rimsko utvrđenje i naselje iz 4. veka tek treba da se otkrije. Istraživanja su započeta još 1861. godine, kada je Feliks Kanic video i skicirao ostatke rimskog utvrđenja u Ćupriji. Nakon toga tišina je opet prekrila  arheološko nalazište, sve do 1962–1964. godine kada je u krugu vojne kasarne „Miodrag Novaković Džudža“ u Ćupriji istraživanja sproveo Vojni muzej iz Beograda. Tada su otkriveni deo rimske nekropole, dvadeset grobova datovanih u 4. vek.  Kasnija istraživanja iz devedesetih godina su otkrila ostatke severoistočne kule kastruma iz 2. i 4. veka nove ere. Kula je u obliku potkovice i izbačena je iz ravni bedema. Više je puta dograđivana i građena je istom tehnikom (opus mixtom) red kamena, red opeke. Bila je prečnika 8 m, visine do 12 metara.

Iskopani su i delovi severnog bedema za koje se smatra da su išli pored reke Ravanice sve do njenog ušća u Veliku Moravu. Tu se najverovatnije bedem spajao sa rimskim mostom, čiji su ostaci vidljivi i danas.

Kula koja je bila simbol antičkog grada biće rekonstruisana pa će tako nova i raskošna postati simbol Ćuprije. A zaljubljenici u svoj grad i njegovu istoriju maštaju da rekonstruišu i nekadašnji rimski most. Ko zna, možda se i to jednom uradi, a do tada  bar mogu da grade makete  i zamišljaju kako je njihov grad izgledao u  antičkoj prošlosti. 

Dijana Dimitrovska