Intervju – Radivoje Radić, vizantolog

Srpska država nastala je mnogo pre dinastije Nemanjić, a dinastije koje su bile pre Nemanjića vladale su znatno duže nego Nemanjići. Srpska državnost, dakle, ne može da se računa od Nemanjića, već kako naglašava u razgovoru za Balkan City Magazine vizantolog Radivoje Radić, mnogo pre.

– Povodom 800 godina od krunisanja Stefana Prvovenčanog (1217), na sve strane (štampa, televizija) čulo se da se proslavlja osam vekova srpske državnosti – kaže profesor Radivoje Radić. – U pitanju je grubo nepoštovanje istorijskih činjenica, eklatantno neznanje i svojevrsno „ukidanje“ viševekovne istorije srpske državnosti. Jednostavno rečeno, srpska država je nastala davno pre Stefana Nemanje i on se nikako ne može smatrati njenim osnivačem. Jednostavna činjenica koja se, očigledno, veoma često gubi iz vida, kazuje da je prednemanjićki period bio znatno duži od vremena Nemanjića (pet vekova prema dva veka).

Od kada može da se računa srpska državnost?

– Ako ne pre, a ono najkasnije od sredine IX veka, može se govoriti o srpskoj državnosti. Dakle, Stefan Nemanja je bio samo jedan u nizu velikih župana koji su vladali srpskim zemljama. Naravno, neizmerne su njegove zasluge za uzdizanje srpske srednjovekovne države i osnivanje najslavnije srpske srednjovekovne dinastije. Međutim, nikako se ne smeju potceniti napori Nemanjinih prethodnika, srpskih velikih župana koji su vodili Srbiju kroz lavirinte balkanske, pa i evropske politike. Nalazeći se između dveju sila, Vizantije i Ugarske, kao između čekića i nakovnja, oni su, korak po korak, mukotrpno krčili put ka nezavisnosti.

Koje su dinastije vladale pre Nemanjića i Iz kojih izvora to znamo ?

– Izvorni podaci kazuju da je prvi imenom poznati srpski knez bio Višeslav koji je vladao oko 780. godine, da ga je nasledio sin Radoslav, a njega, takođe, sin Prosigoj. O vladavini ove trojice knezova ništa nije sačuvano, a iscrpniji podaci sačuvani su o Vlastimiru, Prosigojevom sinu i Višeslavovom praunuku, koji je vladao u četvrtoj i petoj deceniji IX veka. Taj niz vladara koji se nastavlja do polovine X veka čini najstariju srpsku dinastiju – Višeslaviće (u literaturi ih nazivaju i Vlastimirovići). U sledeća dva veka, XI i većem delu XII stoleća, smenile su se još dve srpske dinastije – Vojislavići koji su vladali Dukljom i Vukanovići. Nemanjići su, dakle, tek četvrta srpska dinastija, ali uistinu najvažniji vladarski rod koji je srpske zemlje predvodio tokom dva „zlatna“ veka (1166–1371). Najvažniji izvori za ranu istoriju Srba su „Spis o narodima“ vizantijskog cara-pisca Konstantina VII Porfirogenita, Anali Franačkog kraljevstva, Letopis popa Dukljanina.

Da li se zna koje su titule koristili ti srpski vladari pre Nemanjića?

– Zbog nedostatka izvora nisu poznati najstariji nazivi za vladare u srpskim zemljama, a u vizantijskim izvorima se za njih koristio uopšteni naziv arhont. Najstariji domaći naziv je knez. U drugoj polovini XI veka vladar Duklje je poneo titulu kralja, ali je ta titula imala lokalni karakter, pa je iz tog razloga tek Stefan Nemanjić posle 1217. godine, kada je dobio kraljevsku krunu, zadobio pridev „prvovenčani“. U Raškoj su vladari pre Stefana Nemanje, pa i on sam, imali titulu velikog župana. 

Koja vas lično istorijska ličnost najviše intrigira? I zašto?

– Kada je čovek mlad obično ga impresioniraju velike vojskovođe i vladari (Aleksandar Veliki, Hanibal, Cezar, Napoleon), ali kada prođu određene godine onda na njega snažniji utisak ostavljaju naučnici i umetnici. Kada su naučnici u pitanju, izdvojio bih dvojicu genijalnih učenjaka, jednog Vizantinca i jednog Engleza, Lava Matematičara (IX vek) i Rodžera Bejkona (XIII vek). I, na neki način, nezaobilazan je rimski car i stoički filozof Marko Aurelije (II vek).

Kakav je bio život običnog Vizantinca, slobodnog građanina?

– Pogrešna je predstava da je srednjovekovni čovek bio ozbiljan, uvek pobožno usredsređen i da se nikada nije smejao. Naprotiv, kao i mi danas, umeo je da se raduje, tuguje, zabavlja. Imućni ljudi su mahom imali kuće na dva ili tri sprata sa ravnim krovom, osnovom od belog kamena, izbačenim balkonima i polukružnim oknima. Oko njihovih kuća su se često nalazili  vrtovi sa raznim drvećem. Nasuprot bogatašima, koji su bili smešteni u palatama, siromašni su živeli u daščarama u gradskim kvartovima koje nisu odlikovali naročiti higijenski uslovi. Zlatotkana odeća bila je na svojevrstan način zaštitni znak aristokratije, a najrasprostranjeniji vid odeće plemstva i visokog činovništva bio je kavadij, tesno pripijen kaftan sa dugim i uz telo pripijenim skutovima koji je bio neka vrsta paradne odeće velikodostojnika. Odeću gradskog puka uglavnom su predstavljali plašt od grube neobrađene vunene tkanine, kape ili kapišoni od vučjeg krzna. U domovima dobrostojećih građana na jelovniku su se nalazili prvoklasan beli hleb, mlada ovčetina, kozje meso, govedina, meso pernatih životinja, sveža riba, tanka aromatična vina. Pripadnici nižih slojeva su morali da se zadovoljavaju prostim hlebom, odnosno hlebom u kome su se uz ječam nalazile i mekinje, i usoljenom ribom, a sve to su zalivali jeftinim, starim i vremenom prokislim vinom. Međutim, kada su se praznovali praznici, bilo da je reč o državnim, crkvenim ili porodičnim, ta se socijalna razlika unekoliko gubila. Onda se događalo da se na ulicama svi zajedno vesele, pevaju, igraju, zbijaju šale. Omiljena zabava koja je na neki način ujedinjavala sve slojeve vizantijskog društva u Carigradu i ostalim većim gradovima Vizantijskog carstva bila su zbivanja na hipodromima. Na njima su održavane konjičke trke, na njima se navijalo, kladilo, ali se i ispoljavao čitav javni život. Ovo je prevashodno važilo za ranovizantijski period u kome su se još držale antičke tradicije. Kasnije se to unekoliko promenilo jer je hrišćanstvo unelo znatne promene u svakodnevicu. Nekadašnji bučni život koji se odvijao na mestima kao što su agore i forumi, gde se raspravljalo o politici i svemu ostalom, sveden je u mirne porodične okvire. 

Koji su bili najpoznatiji srpski dvorovi? Kako je moguće da nijedan nije izdržao vekove?

– Srpska srednjovekovna država nije imala prestonicu u pravom smislu te reči sve do izgradnje Smedereva (1428–1430) koju je izveo despot Đurađ Branković. Istina, njegov prethodnik i ujak, despot Stefan Lazarević, držao je Beograd od 1403. do 1427. godine, ali zato što su mu ga privremeno ustupili Mađari. Knez Lazar je za svoju stalnu prestonicu uzeo Kruševac. Srpski dvorovi su bili sagrađeni od propadljivog materijala, drveta, tako da nisu odoleli vekovima. Inače, srpski vladari su veći deo godine putovali srpskim zemljama: zimi su se nalazili u toplijim mestima, a leti su boravili u planinskim područjima. Najvažniji srpski dvorovi u srednjem veku nalazili su se na Kosovu. Bili su to Pauni, Svrčin, Štimlje i Nerodimlje. Kao mesta gde su se vladari zadržavali i izdavali povelje pominju se Zvečan, Jelač, Brnjaci, Novo Brdo, Debrc, Prizren, Prilep, Ser, Skadar, Skoplje.

Usavršavali ste se u Atini i Americi? Gde ste više saznavali o Vizantiji?

– Boravci u Grčkoj i SAD za mene su bili ne samo veliko naučno nego i životno iskustvo. Po broju vizantologa Atina je najveći vizantološki centar u svetu i u njoj sam boravio u nekoliko navrata. Za mene su to bili veoma dragoceni i korisni boravci. Za Dambarton Ouks u Vašingtonu, glasovitu instituciju u SAD, u predgovoru svoje knjige „Strah u poznoj Vizantiji“, koja je najvećim delom tamo i sastavljena, sa razlogom sam napisao da je „najlepša oaza na vizantološkoj mapi sveta“. I u Atini i u Vašingtonu sam upoznao veliki broj kolega iz različitih zemalja i sa njima prilikom zajedničkog čitanja izvora ili raznolikih predavanja razmenjivao istraživačka iskustva i puno naučio. Vizantologija je odvajkada veoma uređena naučna disciplina i mi smo kao jedna velika porodica. Istina, broj vizantologa neprestano raste, kao i naučna produkcija koju nije lako ni sagledati, a vizantologija je u poslednjim decenijama osvojila i neke daleke zemlje čije civilizacije nisu imale nikakve veze sa Vizantijskim carstvom. Usudiću se da kažem da je Vizantija uvek u modi.

Dijana Dimitrovska